Qədim Babilin güclü dövlətə çevrilməsi prosesi çar Hammurapinin (e.ə. 1792 Ц 1750 illər) hakimiyyəti zamanı baş vermişdir. O Mesopotamiyanın cənubunda yerləşən şəhərləri, daha sonra ətraf dövlətləri Ц Mari və EşnunnaТnı ələ keçirmişdir. Şimalda isə Assur, Ninova və bəşqa şəhərlər onun hakimiyyətini gəbul etmişdirlər. Hammurapinin dövründə ölkədə inşaat işləri görülürdü, suvarma sistemləri təkmilləşdirilmişdir; heyvandarlıq, ticarət, gəmiçilik, sənətkarlıq sahələri inkişafedirdi, hətta yeni suvarma kanalları qazılırdı. Babil cəmiyyətinnin ictimai quruluşu, başqa qədim cəmiyyətlərdə olduğu kimi, quldarlıq olmuşdur. Kölə əməyindən geniş istifadə olunurdu və qul ticarəti aparılırdı. Kölələr təbəqəsi hərbi dustaqlar və borclarını verə bilməyən adamlardan ibarət olmuşdur. |
 |
Hammurapidən sonra ölkə tədricən zəyifləməyə başlamışdır. Daha sonra daxili çəkişmələr və xarici qüvvələrlə savaşlar başlamışdır. Cənubda elamlılar Şümer şəhərlərini, şimalda Mitanni dövləti ticarət yollarını ələ keçirərək, Babilə ağır zərbələr endirmişdirlər. Eyni zamanda kassi tayfaları da ölkəyə basqınlar edirdilər. Onların başçısı Qandaş 1742-ci ildəа Babilə qarşı uğurlu yürüşlər təşkil edə bilmişdi. Sonda hittilər e.ə. 1595 ildə Babilə qarşı yürüş edərək, şəhəri ələ keçirdilər, şəhərin baş tanrısı Mərdukun heykəllərini özləri ilə apardılar. Bununla da qədim Babil tarixi sona çatmışdır.
Bundan sonra Babili kassilar idarə edirdi. Lakin onlar zəngin Babil mədəniyyətinin təsiri altında olmuş, onun mənəvi dəyərlərini mənimsəmiş, tədricən babillilərlə qarışmışdırlar. Kassi çarı II Aqum hittilərə qarşı yürüş edib, baş tanrı Mərdukun heykəllərini geriyə qaytarmışdır.
Lakin kassi hakimiyyəti də tədricən zəyiflədi. Babil əvvəlcə Misirin, sonra isə Mitanni və Hitti çarlıqlarından asılı vəziyyətə düşdü. Sonra Assur dövləti gücləndi və e.ə. XIII-cü əsrdə Babili idarə edən kassi çarlarını məğlub etdi.
Eyni zamanda ölkəyə elamlılar da basqınlar edirdi. Onlar e.ə. XII-ci əsrdə Babil dövlətinin çox hissəsini işğal edib, kassi çarlarının hakimiyyətinə son qoydular. Sonra Babil Elam
|
canişinləri tərəfindən idarə olunurdu. Lakin Babilin bəzi şəhərləri elamlıların hakimiyyətini qəbul etməyib, elamlılara müqavimət göstərmişdirlər. Elama qarşı azadlıq hərəkatına Babilin qərbində yerləşən İsin şəhərinin başçıları rəhbərlik edirdilər. Onlardan ən güclüsü çar I Nəbu-Kudurri-Usur (Nəbukadnəzar) (e.ə. 1125-1103 illər) olmuşdur. O elamlılara qalib gələ bilmişdir. Bundan sonra baş şəhər yenə də Babil olmuşdur. Daha sonra e.ə. XI-VIII-ci əsrlərdə Babilə və bütün Mesopotamiya ərazisinə Ərəbistandan gəlmiş arami, sonra isə, e. ə. VIII-ci əsrdə, kəldani tayfalarının axını prosesi baş vermişdi. Onlar da tədricən Babil mədəniyyətini mənimsəmişdirlər. E.ə. IX-cu əsrdən başlayaraq, Babilistana Assusuriya qoşunu hücum etməyə başlamışdır. Onlar ölkənin şimal hissəsini ələ keçirmişdirlər. E.ə. 744-cü ildə Assur çarı III Tiqratpalasar Babil şəhərini də ala bilmiş, lakin Babilin dövlətçiliyinə tam son qoymamışdır. Bundan sonra ölkə Assura tabe olan kiçik çarlıq halında həyatənə davam etdirmişdir. Assur şarı II Şarrumken (Sarqon) Babili hakimiyyəti altında saxlaya bilməmiş və şəhər kəldani tayfa başçısı Mərduk-Apla-İddin tərəfindən istila edilmişdir. Orada o özünü Babil çarı elan edərək, elamlılarla birlikdə assurlulara qarşı savaşa başladı. E.ə. 720-710-cu illərdə müttəfiqlər üstünlük əldə edə bilmişdirlər. Lakin sonra, II Şarrumken Elam goşununa qalib gəlmiş, Mərduk-Apla-İddini isə Babildən qaçmağa məcbur etmişdir. E.ə. 705-703-cü illər ərzində Mərduk-Apla-İddinа assurlulara qarşı vuruşmuş, lakin heç bir uğur əldə edə bilməmişdir. E.ə. 692-ci ildə babillilər Assuriyaya qarşı üsyana qalxmış, Elam və arami tayfaları ilə ittifaq bağlamışdırlar. Bir müddət tərəflər arasında ganlı döyüşlər getmişdir. Lakin sonda Assur çası Sanheriv (Sinaherib) E.ə. 689-cu ildə Babili işğal edərək, onu darmadağın etmiş, əhalinin çoxusunu öldürmüş, sağ qalanların bir hissəsini isə kölə edib, şəhərdən sürgün etmişdir. |
Assura tabe olmuşdur, lakin sonra, e.ə. 652-ci ildə Misirlə, Elamla, aramilərlə, ərəblərlə, kəldanilərlə və Suriya dövlətləri ilə ittifaqa girərək, yenə də Assura qarşı
savaşa başlamışdır. Lakin bu dəfə də babillilər məğlub oldular. E.ə. 648-ci ildə Assur qoşunu şəhəri ələ keçirib, əhalisinin çox hissəsini məhv etmişdir.
E.ə. 626-cı ildə Assura qarşı daha bir üsyan başlamışdır. Üsyançılara kəldani tayfa başçısı Nəbu-Apla-Usur (Nəbopalassar) rəhbərlik etmişdir. O, Elamla ittifaqa girərək Assura qarçı bir neçə uğurlu yürüş təşkil edə bilmişdir. E.ə. 626-cı ilin sonunda babillilər onun hakimiyyətini qəbul etdilər. Şəhərə gələn Nabopalasar, özünü çar elan edərək, Yeni Babil dövlətini qurmuşdur. E.ə. 616-cı ildə babillilər Uruk şəhərini ələ keşirmiş, sonra isə Assur şəhərini mühasirəyə almışdırlar. Lakin onları ələ keçirə bilməmişdirlər.
E.ə. 614-cü ildə Assura qarşı daha bir güclü dövlət - Midiya - savaşa girmişdir. Midiyalılar Assur şəhərini alıb onu əhalisi ilə birlikdə məhv etdilər. Bundan sonra e.ə. 612-ci ilin bahar aylarında babillilər midiyalılarla ittifaqa girərək, onlarla o dövrdə Assurun baş şəhəri olan Nəynəvaya qarşı hüguma keçərək, onu mühasirəyə aldılar. Həmən ilin avqust ayında müttəfiqlər Nəynəvanın müdafiəsini yararaq, şəhəri ələ keçirib, onu əhalisi ilə birlikdə yer üzündən sildilər. |
 |
Bu zaman Suriya və Fələstin üzərinə Misir qoşunu irəliləmişdir. Fironlar Assuriyanın süqutundan yararlanmaq və bu əraziləri Misirin tərkibinə qatmaq fikrinə düşmüşdürlər. Bunun qarşısını almaq üçün Nabopalasar Fərat çayının sahilində yerləşən Qarkəmiş şəhərinə hücum edərək, e.ə. 605-ci ildə orada yerləşmiş misirliləri darmadağın etmiş, sonra isə Suriya və Fələstini ələ keçirərək, onları öz dəvlətinin tərkibinə qatmışdır.
E.ə. 605-ci ildə hakimiyyətə Nabopalasarın oğlu II Nəbu-Kudurri-Usur (Nəbukadnəzar) gəlmişdir. O çox güclü və tanınmış çar olmuşdur. Onun dövründə Babil dövləti Misirlə, Suriya və Fələstin torpaqları uğrunda savaşlar aparmışdır. Orada bir neçə vilayət Misiri dəstəkləmiş və Babilə qarşı üsyana qalxmışdır. Bu vilayətlərdən biri də Yəhudiyyə dövləti olmuşdur. E.ə. 588-ci ildə II Nəbukadnəzarın qoşunu Yəhudiyyənin baş şəhəri Yeruşalaimi (Qüdsü) mühasirəyə almış və 586-cı ildə yəhudilərin müqavimətini qıraraq, şəhərə girmişdir. Yeruşalaim dağıdılmış və yandırılmış, əhalisi isə oradan imperiyanın başqa vilayətlərinə sürgün olunmuşdur. Rəvayətlərə körə, Yeruşalaimdəki yəhudilərin ən müqəddəs yeri olan Süleyman məbədi də tamamilə dağıdılmışdır. Bundan sonra Nəbukadnəzar Sidon, və Edom şəhərlərini almış, Tir şəhərini isə mühasirədə saxlamışdır. Beləliklə, e.ə. 582-ci ildə Misir, Fələstində müttəfiqlərinin məğlub edilməsindən və Babil ordularınin onun sərhədlərinə qədər irəliləməsindən sonra, Babillə sülh sazişi bağlamağa məcbur olmuşdur. 574-cü ildə isə sonuncu müqavimət ocağı olan Tir şəhəri də Babil imperiyasına tabe olmuşdur.
II Nəbukadnəzar Babildə və imperiyanın başqa bölgələrində çoxlu inşaat işləri aparmıçdır. O Babili uzunluğu 14 metrəyə çatan, iki cərgəli möhkəm divarla əhatə edərək, onu alınmaz qalaya çevirmişdi. Bayır divarın önundə müdafiə xarakterli su ilə dolu xəndək qazılmışdır.
II Nəbukadnəzardan sonra, Babildə hakimiyyət uğrunda daxili çəkişmələr olmuşdur. Bu çəkişmələrin nəticəsində Babilin sonuncu çarı arami əsilli Nəbu-Nəid (Nabonidus) (e.ə. 556-539) hakimiyyətə gəlmişdir. Onun hakimiyyəti zamanı imperiyada vəziyyət çox gərginləşmişdir: vilayətlərəri üsyanlar bürümüş, hakim zümrələr arasında ziddiyətlər kəskinləşmişdir. Nabonidus kahin zümrəsinin yüksək nüfuzunundan ehtiyat edərək, onu endirməyə çalıçırdı. Bunun üçün o, Babildə Sin tanrısını baş tanrı etmişdir. Lakin ənənəvi Mərduk tanrısının kahinləri bununla razılaşmaq istəməmişdirlər.
Əvvəlcə Nabonidus problemləri həll edə bilmişdir. Üsyanlar yatırılmış, daha sonra Şimali Ərəbistanda yeni ərazilər fəth edilmişdir. Orada Teymə şəhəri inşa edilmiş və çarın iqamətgahı oraya köçürülmüşdür. Babili isə Nabonidusun oğlu Bel-Şar-Usur (Valtasar) idarə edirdi.
Lakin sonra imperiyada vəziyyət yenə də mürəkkəbləşmişdir. Daxildə cəmiyyətin müxtəlif zümrələri çarın apardığı siyasəti bəyənmirdilər. Bu zaman Babilə İran orduları daxil oldular. Nabonidus onlara məğlub olub, əsir götürülmüşdür. Onun oğlu isə Babil uğrunda gedən döyüşdə oldürülmüşdür. Bundan sonra Babilin bütün ərazisi İran imperiyasının tərkibinə qatılmış və bu dövlət tarixdən silinmişdir.
аBabil möcüzələri
аI Nəbukadnəzar çarlığı zamanı Babil Yaxın Şərqin ən inkişaf etmiş dövləti olmuşdur. İctimai həyatın hər bir sahəsində iqtisadi inkişaf və mədəni dirçəliş müşahidə edilirdi. Babil Qədim şərqin ən büyük şəhəri olmuşdur. Onun əhalisinin sayı 200000 minə çatmışdır. Şəhərin bir tərəfində böyük çar sarayı, başqa tərəfində isə, Esagila adlanan, babillilərin əsas tapınaqı (məbədi) yerləşmişdir. Bu dördkünc tapınaqın hər tərəfinin uzunluğu 400 metrə olmuşdur. Esagilanın yanında uzunluğu 91 metrəyə çatan Etemenanki (sümercə УCənnət ve Dünyanın quruluşuФ) adlanan qülləsi (ziqquratı) inşa edilmişdir. Onun ən yüksək yerində Mərduk tanrısının məbədi yerləşirdi. Bəlkə də məhz bu ziqquratı yunanlar Уdünya möcüzələrindənФ biri hesab edirdilər.
|
Babildə Уasma bağlarФ adlanan daha bir Уdünya möcüzəsiФ olmuşdur. Bu bağları II Nəbukadnəzar öz sevimli həyat yoldaşı Midiya çarı Kiaksarın qızı Amitis üçün salmışdır. Gözəl təbiəti olan Midiya dağlarında anadan olmuş Amitis, qumlu düzənlikdə yerləşən Babilin quru iqliminə uyğunlaşa bilmirdi. Ona təsəlli vermək üçün, II Nəbukadnəzar Уasma bağlarınФ inşa edilməsi əmrini vermişdir. Bu işin görülməsi üçün bu işə o dövrün ən tanınmış inşaatçıları, ustaları,mühəndisləri və başqa mütəxəssiləri cəlb edilmişdirlər.а УAsma bağlarФ dörd təbəqədən ibarət olan piramida formasında inşa edilmişdir. Alt təbəqə dördbucaq formasında olub, onun |
qamışla, sonra qirs məhlulu ilə bərkidilmiş iki lay kərpiclə döşənmişdir. Bunların üstü qurğuşum plitələrlə bərkidilmişdir. Bu cür mürəkkəb bünövrə, o
təbəqələrdə bitən bitkilərin suvarılması zamanı suyun alta axmasının qarşısının alınması üçün qurulmuşdur. Bu bünövrənin üstü müxtəlif yerlərdən gətirilmiş
münbit torpaqla döşənmişdir. Onun üzərində müxtəlif növ ağac və başqa bitkilər əkilmişdir. Onları imperiyanin müxtəlif yerlərindən və hətta xarici ölkələrdən gətirmişdilər.Uzaqdan bu piramida yaşıl təpəlik kimi görsənirdi.
Sütunların birinin içində aşağıdan piramidanın üstünə qədər boru xətti çəkilmişdir. Bu boru ilə Fərat çayından gətirilmiş sular nasoslar vasitəsi ilə yuxarı qaldirılmış və oradan xüsusi kanallarla aşağı tökülərək bitkilərin suvarılması üçün istifadə edilirdi. Eyni zamanda bu suların məcrasını elə qurmuşdulrlar ki, onlar çaylar və şəlalələr kimi axırdı. Lakin qeyd edilməlidir ki, başqa rəvayətlərə ğörə, УAsma bağlarФ II Nəbukadnəzar deyil, Assur çariçası Şammuramat (Yunanca Semiramis) (E.ə. 813-803) tərəfindən inşa edilmişdir[2]. O əslən babilli olmuşdur və sonra İştar ilahəsi ilə eyniləşdirilib ilahələşdirilmişdir. Semiramis Assurda göy tanrısı Nəbunun kultunu yaymışdır. Buna ğörə də bəzən bu bağlara УSemiramisin asma bağlarıФ deyirlər. Lakin bu rəvayət daha çox əfsanəyə bənzəyir, çünki Semiramisın adı ilə qədim yunan yazarları əfsanəvi hadisələrini bağlayırdılar. Məsələn, Babilin yaranmasını, güya Hindistana qədər edilən yürüşləri, göyərçinə dönüb ölümdən xilas olmasını və s. əfsanəvi hadisələri ona yazırdılar. Bəzi müəlliflər isə hesab edirlər ki, Amitis və Semiramis eyni şəxsiyyətdir və bu adları daşıyan qadın Nəbukadnəzarın həyat yoldaşı olmuşdur[3]. |
|
E.ə. IV əsrdə Babil Makedoniyalı İsgəndər tərəfindən istila olunmuş və o, bu şəhəri öz imperiyasınin baş şəhəri elan etmişdir. İsgəndər Уasma bağlardaФ
dincəlirdi
və burada da vəfat etmişdi.
Butün bu tikililər bizim zamanəmizə çatmamışdır. Onların xarabalıqları arxeoloqlar tərəfindən tapılmış və ehtimal olunan görkəmləri rekonstruksiya edilmişdir.
аBabil elmiа
Babildə müxtəlif elmlər inkişaf etmişdir. Elmi fəaliyyətlə əsasən kahinlər məşğul olurdu və onlara dini don geydirilirdi. Ən inkişaf etmiş elmlərdən biri riyaziyyat olmuşdur, çünki hesabat kahinlərə astroloji nəzəriyyələrin qurulması işinə xidmət edirdi və məbədlərin nəzrindəki məktəblərdə tədris olunurdu. Lakin sonra riyazi hasablama həyatın başqa sahələrində (məsələn, suvarma kanallarınin inşasında, əkin sahələrinin olçülməsində və s.) də istifadə olunmağa başlamışdır. Bəzi hallarda Babil riyaziyyatçılarının nailiyyətləri gələcəkdə yaranan yunan elminin nailiyyətlərindən daha əhəmiyyətli olmuşdur. Məsələn babillilər, yunanlardan fərqli olaraq, bu gün olduğu kimi, rəqəmlər nə qədər böyük olursa olsun, onların ifadə edilməsində az simvollarından (və yə hərflərdən) istifadə ediblər. Yəni ən böyük rəqəmlərin yazılışı qısa olmuşdur; bu gün olduğu kimi, hər şey eyni rəqəm işarəsinin harada qoyulmasından asılı olmuşdur[4]. Bu da hesabat aparmaq üçün əlverişli və rahat olmuşdur. Bu cür hesabat sistemi nə yunanlarda, nə romalılarda olmuşdur. Romalıların rəqəmləri çox nəhəng və hesablamalar üçün əlverişsiz idi. Lakin müasir, əsası onrəqəmli olan, hesabat sistemindən fərqli olaraq, babillilərin hesablamalarının əsasında altmış rəqəmli sistem durmuşdur. Bu sistemdən
bəzi hallarda bu gün də istifadə olunur. Məsələn bir saat 60 dəqiqəyə, dəqiqə isə 60 saniyəyə bölünür. Bundan başqa, dairənin də 360 dərəcədən ibarət olması da babillilərin ixtirası olmuşdur.
Babil kahinləri düzbucaqlı üçbucaqların xüsusiyyətlərindən istifadə edərək, planimetrik[5] məsələləri həll edirdilər. Beləliklə onlar Pifaqor teoremini yunanlardan bir neçə əsr öncə həll etmişdirlər. Stereometriya[6] sahəsində isə onlar kəsik piramidanın həcmini ölçə bilmişdirlər.
Bundan başqa, Babildə handəsə elmi yaranmışdır. Onlar bu qün də riyaziyyatda işlənilən köklərdən də istifadə edirdilər.
|
Babildə təbabət və kimya elmləri də olmuşdur, lakin onlar cadugarlıq və magiya ilə bağlı idilər. Orada insan orqanizminin orqanları tədqiq edilmiş və vahid sistem şəklində təsəvvür edilirdi. Buna görə də Babil təbibləri artıq cərrahiyyə əməliyyatları apara bilirdilər. |
Məlumdur ki, babillilər heyvan, bitki və daşları qələmə alaraq, onları sistemləşdirmişdirlər. Filologiya sahəsində də kahinlər uğurlar əldə etmişdirlər. Onlar həm sami, həm də şümer dillərindən istifadə edərək, ilk dəfə onların qrammatik quruluşlarını tədqiq etmişdirlər.
Babildə müəyyən dərəcədə tarix elmi də olmuşdur. Təxminən e.ə. 2100-cü ildə orada УÇarların siyahısıФ adlı bir mətn yazılmışdır. Orada çarlığın göydən enməsi və silsilə şəklində yerdə davam etməsi haqqında məlumat verilir və çarların adları şəkilir. Göründüyü kimi, tarixi məlumatlar da orada mistik xarakter daşıyırdı. Sonra bu ənənə başqa yerlərdə də davam etdirilmişdir. Çarlıq müqəddəs təsəvvür edilirdi, gələcəkdə isə onlar Tarının yerdəki nümayəndələri kimi tanınırdılar.
|
Qədim babillilərin coğrafiya elmi haqqında anlayışları olmuşdur. Britaniya muzeyində e.ə.
700-500-cü illərə aid olan Babil xəritəsi vardır. Xəritənin mərkəzində Babil yerləşdirilmişdir.
Burada Assurun, Elamın və başqa yerlərin adları da çəkilmişdir, Dəclə və Fərat çayları da
göstərilmişdir. Xəritənin mərkəzi sahəsini dairəvi dəniz əhatə edir. Dəniz dairəsinin üstündə
üçbucaqlar şəklində səkkiz vilayət göstərilmişdir. Xəritənin üstündəki mətn çox yerlərdə
pozulmuşdur və buna görə tam anlaşılmır. Demək olar ki, orada real obyektlərdən başqa mifik
varlıqların da yaşayış yerləri göstərilmişdir. Buna görə də bəzi alimlər hesab edirlər ki, bu xəritə |
Babildə astrologiya[8] və astronomiya[9]
аMesopotamiyada göy cismlərinə həsr olunan elmlər çox inkişaf etmişdir. Onların hamısı mistika və dini inanclara bağlanırdılar. Orada bu sahədə olan bilgilər toplanıb, sistemləşdirilirdi. Qədim astronomlar göy cismlərinin hərəkətlərini diqqətlə müşahidə edib, onların qanunauyğunluqlarını tapıb, göyün quruluşunu əks etdirən xəritələr tərtib edirdilər, bunlarla bağlı terminlərin təriflərini verirdilər. O zaman alimlər əsasən kahinlər olmuşdurlar. Buna görə də onlar göy cismləri ilə bağlı olan elmləri dini inanclar müstəvisinə keçirib, onların hər bir insanın həyatına və dünya hadisələrinə təsir etməsini iddia edirdilər.
|
Kahinlər hesab edirdilər ki, yerdə olan hər bir şey, əslində göylərdə baş verən hadisələrin əks olunmasıdır. Yəni əslində hər şey səmalarda baş verir, yerdə isə onun yalnız kölgəsi əks olunur. Gələcəkdə bu fikir yunan filosofu Platonun ideyalar aləminin olması nəzəriyyəsinin əsasını təşkil etmişdir. Buna görə də kahinlər УhəqiqiФ dünyada baş verən hadisələrinin sirrlərini bilmək və onların yerdə əks olunmasını proqnozlaşdırmaq istəyirdilər. Məhz bunun nəticəsində УastrologiyaФ adlanan və bu gün də dəbdə olan mistik elmin əsası qoyulmuşdur. Astrologiyanın falçılıq, cadu, ovsun və sehrlə də sıx əlaqəsi olmuşdur. Daha sonra bu mistik elmlər Misirə, Hindistana, İrana, sonra isə onların vasitəsi ilə bütün dünyaya yayılmışdır. Qədim Mesopotamiyada, sümer dövründən başlayaraq, göy gismlərin tanrılaşdırılması prosesi başlamışdır. İnsanlar onlarla öz inanclarını bağlayıb, ulduz və planetlərin onların talelərinə təsir etməsinə inanırdılar. Şümer dövründən bizim zamanəmizə qədər heç bir astroloji mətn çatmamışdır, lakin onların tanrıları göylə əlaqələndirilirdilər: An Ц göy, Nanna Ц ay, Utu Ц günəş, İnanna Ц Venera planetinin tanrıları olmuşdurlar. Onlara ibadət edilirdi və gimnlər oxunurdu. Bu inanclar astrologiyanın yaranması üçün zəmin yaratmışdır, lakin planetlərin hərəkətlərinin müşahidələri və bu sahədə biliklərin sistemləşdirilməsi prosesi Qədim Babildə, e.ə. 2000-1530-cu illər ərzində başlamışdır. Bu gün bizə məlum olan ilk astroloji mətn o dövrdə yazılmış və Fərat çayının yaxınlığında yerləşən Mari şəhərinin xarabalıqlarında tapılmışdır. Bu mətndə Asqudum adlı münəccim kahin, çar ZimrilimТə ayın tutulmasının müşahidə etməsini və bunun ona və onun vilayətinə xeyrli olmasını bildirmişdir. Bu yazıdan məlum olur ki, o dövrdə kahinlər planetlərin hərəkətlərini izləmiş və bunun əsasında gələcək hadisələri proqnozlaşdırmağa cəhd etmişdirlər. Günəşin, ayın, Venus (Venera) planetinin hərəkətləri də izlənilirdi və bunun əsasında gələcək hsdisələr üçün xəbərlər verilirdi. |
Qədim Babil münəccimləri əsasən ölkənin, çarların, havanın, məhsulun gələcək aqibətlərinin necə olması haqqında xəbərlərin verilməsi ilə məşğul olmuşdurlar. Onlar hələ hər bir şəxsiyyətin taleyinə və gələcəyinə dair xəbərlərə o qədər də əhəmiyyət verməmişdirlər.
Şümer inanclarından istifadə edərək kahinlər bütün göyü Enuma, Anu və Enlil (babillilərdə Iştar, Sin və Şamaş) tanrılarının sahələri olan üç hissəyə bölmüşdürlər. Bu üçluk və ya triada müqəddəs sayılırdı. Beləliklə, üç rəqəmi sümer və babillilər üçün müqəddəs sayılırdı.
Daha sonra Babil münəccimləri heliaktik doğuşları[12], günəşin, ayın doğması və batması proseslərini diqqətlə müşahidə edib, bu barədə zəngin biliklərə malik olmuşdurlar. Astronomik ölçüləri və hesabatları düz aparmaq üçün onlar ilk dəfə olaraq astrolabium[13] cihazını yaratmışdırlar. Təxminən e. ə. 700-650-ci illərdə Babildə ilk dəfə olaraq УMul ApinФ (Ulduz kotanı) adlanan astronomik dərslik yazılmışdır[14]. Burada ilk dəfə olaraq Zodiak bürcləri anlayıçına doğru addımlar atılmışdır və18 bürc qələmə alınmışdır. Və nəhayət e.ə. VII əsrdən başlayaraq, Babil çarları saray münəccimi vəzifəsini təsis edərək, öz işlərini ulduz falına baxdırandan sonra həyata keçirirdilər. Sonra bu adət başqa yerlərdə də yayılmışdır. Yeni Babil dövründə astrologiya və astronomiya elmləri daha da inkişaf etmişdir. O dövrdə artıq qoroskoplar[15] tərtib edilməyə başlamışdır. Münəccimlər artıq onların vasitəsi ilə insanların falına baxırdılar. Qoroskopların tərtibi bu gün də davam etməkdədir. Ən qədim qoroskoplar Babildə e.ə. V əsrdə tətbiq edilmişdir. Bununla bərabər Babildə riyaziyyat elmi də inkişaf edirdi, çünki qoroskopların tərtibi zamanı hesablamalara ehtiyac duyulurdu. Babil qoroskoplarında hər doğulan uşağın doğum günü, bundan başqa dünyaya gələn anda ayın, günəşin və planetlərin düzülüşü, yeni çıxan ayın səmada qalması və günəşin doğmasından sonra bütöv ayın səmada galmasının müddətləri haqqında məlumatlar verilirdi. Bunların əsasında hər bir insanın falına baxılırdı. Həmçinin o dövrdə ayin və günəşin tutulması hadisələri izlənir, bu barədə tarixi məlumatlar astroloji qündəliklərə salınırdı, onlar öncədən proqnozlaşdırılırdı. |
|
аУMul ApinФ lövhələrinin səkkizinci hissəsi УAya doğru aparan yolФ adlanır. Burada Zodiakın[17] ilk dəfə olaraq, bu yolda bürclərin qurşağı olması iddia edilir[18]. Bu bürclər tanrıların rəmzləri kimi düşünulürdü. Təxminən 1000-ci ildə babillilər ay yolunda 18 bürcün olmasına inanırdılar. Aşağıda onların adları, tərcüməsi və müasir ekvivalentləri verilmişdir:
Luhun-ga - "Muzdlu işçi" (Buzov) |
Mul-mul - "Ulduzlar" (Pleyadalar) |
Quç-an-na - "Göylərin qoçu" (Qoç) |
Sipa-zi-an-na - "Anu - sadiq çoban" (Orion) |
Su-gi - "Qoca kişi" (Persey) |
Zubi - "Əyri qılınc" (Faytonçu) |
Mas-tab-ba-gal-gal- "Böyük əkizlər" (Əkizlər) |
Al-lul - "Yengəc" (Xərçəng) |
Ur-gu-la - "Aslan" (Aslan) |
Ab-sin - "Şırım" (Qız) |
Zi-ba-ni-tum - "Tərəzi" (Tərəzi) |
Gir-tab - " Əqrəb" (Əqrəb) |
Pa-bil-sag (Oxatan) а |
Suhur-maskuş - "Keçi-Balıq" (Oğlaq) |
Qu-la - "Nəhəng adam" (Dolça) а |
Kunmes - "Quyruq" (Balığın baş hissəsi) |
Sim-mah - "Qaranquş" (Balığların ortası) |
A-nu-ni-tum (Balığların sonu) а |
Daha sonra Babildə Zodiak bürclərinin sayı 18-dən 12-yə enmişdir və bundan sonra, bu günə qədər, astroloqlar onları bu sayda qəbul etmişdirlər. 12 rəqəmi də Babildə 3 və 7 rəqəmləri kimi müqəddəs sayılırdı.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Tədqiqatçılar Babil astrologiyasının inkişafını və onunla bağlı sehrin, cadunun və ovsunun yayılmasını babillilərin göy cismlərinin tanrılaşdırılması ilə əlaqələndirirdilər. Doğrudan da, onlar planet və ulduzları tanrılar hesab edib, onlara tapınmışdırlar. Buna görə də onlara ulduzpərəst deyirdilər. Bəziləri isə hesab edirlər ki, babillilər yalnız simvolik olaraq göy cismlərini tanrılarla əlaqələndirirdilər və o qədər də çox onlara tapınmırdılar. Lakin bu tapınma nə qədər də simvolik olsa belə, babillilərin əksəriyyətinin bütpərəst olmaları, və astroloji simvolların tanrılarla bağlı olduğu şübhəsizdir. Bundan əlavə, astrologiyanın bütpərəst dinlər və kultlarla əlaqəsi olduğunun ən güclü dəlili,а münəccimlərin kahinlər zümrəsinin nümayəndələrindən olmasıdır. Onlar astrologiyanı tanrıların iradəsi və istəklərini bilmək üçün yaradıb, inkişaf etdirmişdilər, göy cismlərini isə simalaşdırıb, onlara tapınırdılar.
[1] УÇar Hammurapinin qanunlarınınФ rus dilinə tərcüməsi burada yerləşir. Ədəbiyyat: ─№ ъюэют ╚.╠.а ╟ръюэ√ ┬ртшыюэшш,а └ёёшЁшш ш ╒хЄЄёъюую ЎрЁёЄтр // ┬хёЄэшъ фЁхтэхщ шёЄюЁшш.а 3.а 1952. ╤.225-303 .
[2] ┬шъшяхфш // ╤хьшЁрьшфр.
[4] Məsələn, 101 rəqəminin yazılışında 1 rəgəmini hansı yerdə qoyulmasından asılı olaraq fərqli məna alınır. Əvvəldə qoyulanda yüzü, sonda isə biri ifadə edir.
[5] Həndəsənin səth üzərindəki fiqurlardan bəhs edən elm.
[6] Handəsənin səthlərin və cisimlərin fəzada qarşılıqlı vəziyyətlərindən bəhs edən bölməsi.
[7] ╚ёЄюЁш ЇшыюёюЇшш т ъЁрЄъюь шчыюцхэшш (╧хЁ. ё ўх°. ╚.╚. ┴юуєЄр). ╠.: ╠√ёы№, 1991, s. 9.
[8] Astrologiya Ц dünya hadisələrinin və insan həyatının göy cisimlərinin hərəkətindən asılı olmasını iddia edən elmdir (У╩ЁєуюётхЄФ Ensiklopediyası)
[9] Astonomiya Ц göy cismlərinin quruluşu və inkişafı, onların sistemləri və ümumiyyətlə bütün kainat haqqında elmdir (Böyük Sovet Ensiklopediyası)
[10] Dossin, Georges. "Lettre du divin Asqudun au roi Zimrilim au sujet d'une éclipse de lune." Compte-rendu de la seconde rencontre assyriologique internationale par le Group Françoise Thureau- Dangin. Paris: Imprimerie Nationale, 1951, pp. 46-48.
[11] Langdon S. Fosheringham. The Venus Tablets of Ammizaduga. Oxvord, 1928.
[12] Heliaktik doğuş - planet və ulduzların, günəşin göyün o yerində yerləşməsi səbəbindən, müvəqqəti gözə görsənməmə müddətindən sonra ilk səhər doğuşudur.
[13] Astrolabium (latın sözüdür) - astroniomiyada XVIII-ci əsrə qədər işlədilmiş bucaqları ölçən cihaz.
[14] İngiliscə mətni burada verilmişdir http://www.geocities.com/astrologymulapin/index.htm
[15] Qoroskoplar - konkret anda (məsələn uşağın doğumu anında) planet və ulduzların düzülüşünü əks etdirən cədvəllərdir.
[16] ┬рэ фхЁ ┬рЁфхэ. ╧Ёюсєцфр■∙р ё а эрєър II. ╨юцфхэшх рёЄЁюэюьшш. / ╧хЁхтюф ё рэуы. ├.┼.╩єЁЄшър, ╧юф Ёхф. └.└.├єЁ°Єхщэр, ╠юёътр: ═рєър, 1991, ё. 58.
[17] Zodiak (yunanca zoon Ц heyvan və diakos - çarx) - göy kürəsində əsasən heyvanları simvolizə edən bürclər qurşağıdır. Bu qurşaq ekliptika (günəşin göy səmasında dairəvi illik yolu) boyu uzanır. Enniliyi ekliptika boyunca 8 dərəcədir.