|
Cosefus Flaviusun yəhudi tarixinə həsr olunmuş “Yəhudi qədimlikləri” (latınca “Antiquitates Judaicae”) adlı kitabında belə sözlər vardır: “O zaman İsa adlı bir müdrik insan yaşamışdır. Onu hətta insan da adlandırmaq olmaz. O, çoxlu geyri-adi möcüzələr yaratmış və onu həqiqət axtaran adamlar özlərinin müəllimi hesab edirdilər. Onun ardınca çoxlu yəhudilər və bütpərəstlər getmişdirlər. O Xilaskar (Qurtarıcı) [2] olmuşdur. Tanınmış adamların şikayətlərinin əsasında Pilatus, İsanı çarmıxda edam edəndən sonra, onun ardıcılları ondan üz döndərməmişdirlər. Çünki edamından sonra üç gün keçəndən sonra o, qədim peyğəmbərlərin dedikləri kimi, onların yanına diri olaraq qayıtmışdır. Həmdə onun haqqında başqa möcüzəvi şeylər də danışırlar. O olaylardan sonra bu günə kimi onun adı ilə bağlı olan xristian icması qalmaqdadır” [3]. |
Flaviusun yəhudi olduğu şubhəsizdir. Belə olan təqdirdə, onun İsanı həqiqi məsih (qurtarıcı) adlandırması çox qəribə görsənir. Bunu yəhudilər bu günə kimi rədd edirlər. Üçüncüsü, “Yəhudi gədimliklərini” öz əsərlərində xatırlamış Tertullianus (155-245) kimi tanınmış ilkin xristian ilahiyyatçıları bu sitat haqqında heç bir şey deməmişdirlər, halbuki İsanı xatırladan sətirlər onları ilk növbədə maraqlandırmalı idi. Buna görə də Flaviusun kitabında olan İsa haqqında məlumat, bu kitabı sonrakı dönəmdə köçürən xristian yazarları tərəfindən saxtalaşdırılması iddia edilir. Eyni zamanda, “Yəhudi qədimliklərinin” slavyan tərcüməsi də vardır. Orada yuxarıda göstərilən mübahisəli sitat yoxdur. Orada İsa haqqında başqa məlumat verilir: “O (İsa), Heleon dağında insanlara həqiqəti öyrətmişdir. Onun gücünü və istədiyini sözü ilə həyata keçirdiyini görən 150 nəfər öyrənci və çoxlu sayda insan kütləsi ona qoşulmuşdur. Onlar ona tapşırmışdırlar ki o, şəhərə girərək Roma əsgərlərini və Pilatusu öldürüb, çarlığı ələ alsın” [4]. Lakin burada da müəmmalı məqamlar vardır. Birincisi odur ki, əgər Flavius əslində İsanı burada xatırlamışdırsa, onsa yuxarıda göstərilən saxtakarlıq nəyə lazım idi? İkincisi, bu sitatı da ilkin xristian yazarları heç yerdə xatırlamamışdırlar. Üçüncüsü, İsanın qiyyamçıların başçısı olması İncillərə ziddir. |
|
Publius Cornelius Tasitus
|
Tasitusa gəldikdə demək olar ki o, təxminən 116-cı ildə özünün “Annales” adlı tarixi əsərinin yazılmasını başa çatdırmışdır.Bu kitabın bizim zamanımıza çatan nüsxəsinin XV-ci bölümündə imperator Neronun (latınca tam adı Nero Claudius Caesar Drusus Germanicus) (37-68) zamanında Romada baş verən böyük yanğın haqqında xatırlanır. Bu yanğını bəlkə də Nero törətmişdir, lakin özünə qarşı yönələn şaiyələrin qarşısını almaq üçün o, “rəiyyət tərəfindən xristianlar adlanan, çirkinliklər törədən və buna görə də xalq tərəfindən nifrət edilənləri ittiham etmişdir. O, onları şiddətli əzablara məruz qoymuşdur. Bu ad isə “Xristosun” adından əmələ gəlmişdir. Onu Tiberiusun [5] dönəmində prokurator (latınca procurator) Pontius Pilatus edam etmişdir. Bir zaman yatırılmış bu ziyanlı mövhumat təkcə Yəhudi diyarında deyil, həmdə hər cür iyrəncliklərin və abırsızlıqların hər yerdən gəldiyi və çiçəkləndiyi Romada yenidən yayılmışdır. Öncə etdiklərindən peşman olmuşlar |
Lakin bu mətn də şübhəlidir. Məsələ burasındadır ki, tərkibində bu sətirlər olan "Annales"in nüsxəsi XI-ci əsrdə xristian yazarları tərəfindən daha qədim səhifələrdən köçürülmüşdür. “Bu mətn Monte Kassinoda [7] ola bilsin Riçerin abbatlığı (1038-55) zamanı yazılmışdır” [8] Yenə də Tertillianus, Origenus, Eusebius kimi ilkin xristian ilahiyyatçıları və tarixçiləri “Annales”də bu sətirlər haqqında heç bir şey xatırlamamışdırlar. Bundan başqa, sitatda çox sayda xristianlardan deyilir, lakin o zamanlar Romadakı xristian icması böyük olmamışdır. Bu səbəblərdən, “Annales”in bu sətirləri tədqiqatçılar tərəfindən şübhə ilə qarşılanır, onların xristian köçürənləri tərəfindən mətnə salındığı ehtimal olunur.
Suetonius Tranquillus
Qədim Roma yazarı Suetoniusun [9] (70 - 140) “Geysərlərin həyatı” (latınca “De Vita Caesarum”) əsərində də ilkin xristianlar haqqında bəzi bilqilər vardır. Bu əsər daha çox “12 qeysərin həyatı” (Auqustusdan Domisianusa qədər) kimi tanınmışdır [10]. Orada deyilir ki, 41-51-ci illərdə imperator olmuş Klaudius “Chrestus tərəfindən yəhəcana gətirilən yəhudiləri Romadan qovmuşdur. Lakin bu sözlər də birmənalı dəlil kimi qəbul edilmir. Məsələ burasındadır ki, latın dilində məsih sözü “Christus” kimi yazılır. Suetonius isə burada “Chrestus” yazmışdır. İlk baxımdan yazılışda səhv kimi görsənən bu xırda fərq əslində böyük problem açmışdır. Məsələ burasındadır ki, “Chrestus” adı Romada çox yayılmışdır. Məsələn, Suetoniusdan 50 il öncə yaşamış tanınmış filosof Sisero “Chrestus” adlı bir adamın oğurluğu haqqında yazmışdır [11]. Buna görə də burada İsadan deyil, başqa adamdan söhbət getdiyi güman edilir.
Yəhudi mənbələri
|
Yəhudi ənənəsində (Talmud) İsa haqqında rəvayətlər olsa da, onlar birmənalı deyildirlər. Onlardan söhbətin kimdən getdiyi çox vaxt bilinmir. Bəzən Ben Pandira, Ben Stada, bəzən isə Jesua, Jesu adlı adam haqqında rəvayətlər vardır. Onlar hamısı pərakəndədir və o insan haqqında heç bir təsəvvür yaratmırlar. Bəlkə də əslində bunlar müxtəlif insanlardırlar, sadəcə sonra onları mifik bir insanın obrazında birləşdiriblər. Bu rəvayətlər əsasən şaiyələr və yəhudu ruhaniləri olan ravinlərin dediklərindən ibarətdir. Onların hamısında İsanı yalnış yolda olan, yolunu azmış bir adam kimi təsvir olunur. Hiss olunur ki, yəhudilərin rəvayətlərində Xristianlıqla aparılan polemikalar öz əksini tapmışdır. Bütün bu geyri-konkret rəvayətlər 40-375-ci illər arasında yaranmışdır. [12] İsa haqqında bu cür yəhudi rəvayətlərindən xristianların əleyhinə olan romalı yazarlar da istifadə edirdilər. Onlardan ən tanınmışı Selsum (Celsum) olmuşdur. Onun “Doğru söz” əsərində də İsa, yolunu azmış bir adam kimi təsvir olunur [13]. Beləliklə, Yunan, Roma və yəhudilərin tarixi əsərlərindən və rəvayətlərdən İsanın tarixi şəxsiyyət olduğuna dair heç bir konkret və şübhəsiz nəticə çıxarmaq olmur. Ən əsası isə, onun özündən heç bir şey qalmamışdır və haqqında olan bütün rəvayətlər ən tezi 50-ci illərə təsadüf edilir. Xristianların İsa haqqında bəhs edən dini ədəbiyyatı da elə o zaman yaranmışdır. Beləliklə İsanın bir tarixi şəxsiyyət olması faktiki dəlillərlə sübuta yetirilmir, yalnız güman edilir. Bu barədə hələ III əsrdə yaşamış tanınmış Roma filosofu Porfirius (Porphirius) demişdir [14] |
2. Mifoloji məktəb
XVIII-ci əsrdə Fransa maarifpərvarləri Volney (1757-1820) və Dupuis (1742-1809) İsanın tarixi şəxsiyyət olmaması haqqında fikir irəli sürmüşdürlər. Onlar hesab edirdilər ki, Əhdi-Cədiddəki rəvayətlərə etibar etmək olmaz və İsa əslində qədim insanların günəş tanrılarının təcəssümüdür. Daha sonra alman filosofu Bruno Bauer (1809-92) İncillərdəki ziddiyətləri tədqiq edərək, onları bəzi adamların qəsdən edilən saxtakarlığı kimi qiymətləndirmişdir. Amerikalı William Benjamin Smith (1850-1934) “Xristianlıqdan Öncəki İsa” kitabında İsaya bənzər insanın hələ Xristianlıqdan önca yaşadığını iddia etmişdir. İsanın həqiqi insan olmamasını iddia edən alimlərdən polşalı Nemoyevski (1864-1919), Lyublinski və başqa alimlər olmuşdurlar [15].
Bu istiqamətdə fundamental işlər görən alman filosofu Arthur Drevs (Drews) olmuşdur. O, 1909-1911 illər arasında tanınmış “İsa haqqında əsatir” («Die Christusmythe») əsərini yazmışdır.
Drevsə görə İncillərdə İsa, ilk olaraq, tanrı kimi təsəvvür olunur, ikinci növbədə isə unsan kimi.Qədim zamanlar isə istirablar çəkən ölən və dirilən tanrılara inanclar çox yayılmışdır (Babildə Təmmuz, Misirdə Osiris bə b.). Buna görə də İsa onlardan biridir və əsatirdən başqa bir şey deyildir. Xristianlığın yaranması dönəmində Roma imperiyasında ədalətsizlik o qədər yüksək səviyyədə olmuşdur ki, insanlar Xilaskarın gəlişini gözləyirdilər, olüb-dirilən məsih haqqında əsatiri qəbul etməyə hazır idilər. Bu cür rəvayətlər onlara daha qədim olan dinlərindən məlum idi. Hamı dünyanın axırını gözləyirdi. Romanın əsarəti altında olan yəhudilər də onları zülmdən qurtaran məsihin gəlişini gözləyirdilər. Drevsə görə terapevtlər və essenlər kimi yəhudi təriqətlərində xilaskarın gəlişi İyeşoa (İsa) adlı adamla bağlı idi. Deməli İsanın obrası təkcə öncəki ölüb-dirilən tanrılarla deyil, həmdə Xristianlığın yaranmasından öncə yaşamış və o adı daşımış adamla bağlıdır. Məhz o adam haqqında olan əsatirlər yeni dinin yaranmasına təkan vermişdir. [16] |
|
|
Daha sonra Drevs Əhdi-Cədidi tədqiq edib, Pavlusun pəyyamlarında (İncillərdən sonra gələn kitablardır) təsvir olunan İsanın onun İncillərdə olan obrazı ilə ziddiyət təşkil etdiyini iddia etmişdir. Onun müşahidələrinə görə, Pavlus İsanı vətənsiz, ata-anasız, təlimsiz və tələbəsiz bir tanrı kimi təsvir etmişdir. Drevsə görə Pavlusun İsa haqqında dedikləri daha çox Əhdi-Ətiqin rəvayətlərinə arxalanır. Pavlus İsanın başqa ardıcılları ilə onun haqqında mübahisələr edir. Maraqlıdır ki, nə Pavlus, nə də onun müxalifləri öz dediklərini İsanın sözləri ilə təsdiq etmirlər, halbuki məntiqə görə, onlar bunu edib, mübahisələrini həll etməli idilər. Belə təsəvvür yaranır ki, o zaman heç kim İsa, onun həyatı, dedikləri və fəaliyyəti haqqında heç nə bilmirdi. İncillərə gəldikdə isə, orada olayların nə zaman baş verməsi bilinmir. İncillərdəki yerlərin adları dəqiq deyil və mübahisələr doğurur. Orada adları çəkilən bəzi şəhər və qəsəbələr həqiqətdə yoxdur. Deməli İncillərin müəllifləri orada olmayıb və Fələstini təsəvvür etməyiblər. Deməli İncillər tarixi sənəd kimi qəbul edilə bilməzlər. Bu kitablar tarixi deyil, yalnız əxlaqi mahiyyət daşıyırlar. Onların yaranması yeni dinin Yəhudilikdən ayrılması üçün lazım idi. Əhdi-Ətiqə qarşı ölüb-dirilən məsinin həyatını əks etdirən yeni kitablar (İncillər) yazıldı. İncillərdə Əhdi-Ətiqə istinadlar isə süni olaraq uydurulmuşdur. [17] |
Drevsin və mifoloji məktəbin başqa tərəfdarlarının fikirləri kəskin tənqidlərə məruz qalmışdır. Onlarda mübahisəli fikirlər olsa da çox əhəmiyyətli və doğru nəticələr də vardır.
Qumran mətnləri
İsanın tarixiliyi ilə bağlı problemlər XX-ci əsrin ortalarında arxeoloji qazıntılar naticəsində tapılan qədim yədudi mətnlərinin əldə edilməsindən sonra yenidən gündəmə gəlmişdir. Bu mətnlər Fələstin, İsrail və İordaniyanın ərazisində, və ən çox Ölü dənizin şimalında yerləşən Qumran məntəqəsində tapılmışdır. Bu mətnlər Xristianlıqdan az öncə e.ə. III-cü – b.e. I əsrində yəhudilərin arasında yayılmış bir təriqətə məxsus olmuşdur. Ehtimal olunur ki, onlar essenlər olmuşdurlar. Lakin onlara Qumran təriqəti də deyilir. Qumran təriqətçilərinin inanclarına görə, yəhudilər yollarını azmış, Tanrı ilə əhdlərini pozmuşdurlar. Buna görə də onlar özlərini Tanrı ilə “Yeni Əhd” (Əhdi-Cədid) bağlayanlar adlandırırdılar. Tapılmış mətnlərin birində deyilir: “Onlar Möminlik Müəlliminin Tanrıdan aldığı sözlərinə inanmadılar. Bunlar Tanrının və Yeni Əhdin qanunlarından çıxmışlardır. Çünki onlar Tanrının Əhdini qəbul etməmiş, Onun müqəddəs adını batıranlardırlar” [18]. Maraq doğuran məqam ondan ibarətdir ki, xristianlar özlərini "Yeni Əhdin" (Əhdi-Cədidin) ardıcılları adlandırırlar. Onların müqəddəs kitabları da belə adlanır. Lakin Qumran mətnindən aydın olur ki, bu adla onlardan öncə özlərini başqa təriqət adlandırmışdır. Daha sonra məlum olmuşdur ki, Qumran təriqətinin Möminlik Müəllimi adlandırdıqları lideri olmuşdur. Onun əsl adı bilinmir, mətnlərda çəkilmir. Buna görə də onun kim olduğunu yalnız ehtimal etmək olar. Mətnlərdən bilinir ki, Möminlik Müəllimi Qumran icmasında xilaskar (məsih) kimi tanınmışdır. |
|
Qədim mətnlərin tapıldığı yerlər4QAha adlanan daha bir Qumran yazısında “öz zamanının insanlarının günahları üçün özünü qurban verən” bir məsih haqqında deyilir [20].
1QpHab adlanan yazıda marağı cəlb edən məqamlar vardır. Orada Əhdi-Ətiqdəki "Habaqquq" kitabına edilən şərhlərdə Möminlik Müəlliminin hansısa bir yüksək rütbəli yəhudi kahini ilə ixtilafından və onun tərəfindən təqib edilməsindən deyilir:
- “Pis adam mömini dövrəyə alır (1:4). - Bunun anlamı: Pis adam – Pis kahindir, mömin isə Möminlik Müəllimidir. [21] - Qonşuların çılpaq bədənlərinə tamaşa etmək üçün onlara şərab içirdib sərxoş edənin, içkiyə zəhrimar qatanın vay halına" (2:15). – Bunun anlamı: Burada Möminlik Müəllimini təqib edən Pis kahindən deyilir. O onu öz qəzəbinin həyəcanında, onun qürbət evində və Bağışlanma gününün (Yom Kippur) Sükut bayramı zamanı udmaq istəmişdir. O onların arasında onları udub, Oruc günündə sükutlarının şənbəsində yollarından azdırmağa çalışmışdır. [22] Zəbur kitabına verilən şərhi (4QpPs) çox yerlərdə pozulmuşdur və Möminlik Müəlliminin adını oxumaq mümkün olmamışdır. Lakin mətnin məzmunu, çox güman ki, ona aiddir. Bu |
|
Habaqquq kitabına edilmiş daha bir şərhdən aydın olur ki, Qumran təriqətçiləri Möminlik Müəlliminə inanclarına görə xilas olacaqlarına inanırdırlar: “Amma mömin adam imanı ilə yaşayacaq” (2: 4). – Bunun anlamı: Yəhudanın (Qumran təriqətçiləri nəzərdə tutulur) evində təlimi icra edənlərə. Onları Tanrı mühakimə evindən onların iztirabları və Möminlik Müəlliminə inandıqlarına görə xilas edəcək” [24].
Qumran təriqətinin bu mətnlərindən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, onların Möminlik Müəlliminin İncillərdəki İsa ilə bənzərlikləri vardır. O da İsa kimi “Pis kahinlərin” təqiblərinə məruz qalmış, mühakimə olunmuş, özünü başqalarının xilas edilməsi üçün qurban vermişdir. Ona inananlar isə (İsada olduğu kimi) ona inandıqlarına görə xilas olacaqlar. Qumran icması Xristianlar kimi özlərini Yeni Əqdin ardıcılları hesab edirdilər.
Qumranın daş lövhəsi
XX-ci əsrin ortalarında Qumranda Xristianlıqdan öncəki dönəmə aid olan daha bir tarixi sənəd tapılmışdır. Söhbət üzərində qədim yəhudilərin məsihilik baxışlarını əks etdirən, uzunluğu 91 sm olan daş lövhədən gedir. Lakin orada bəzi yerlərdə zamanın təsiri altında mətn pozulmuşdur. Buna görə mətnin tam mənası sona qədər anlaşılmır. Buna baxmayaraq, yazıdan bilinir ki, hələ Xristianlıqdan öncə hansısa bir yəhudi təriqətinin ardıcılları ölən, sonra üç gündən sonra dirilən məsihə inanırdılar. Bu olay İsanın timsalında çağdaş Xristianlıqda da vardır. Deməli bu inanc da daha qədim təriqətlərə məxsus olmuşdur.
Bu yazıları tədqiq edən alimlər onun Yəhudi çarı Herodun (e.ə. 40 – b.e. 4 illəri) dönəmində yazıldığını iddia edirlər. Deməli onun İsanın ölüb-dirilməsi olayından öncə yazıldığı şübhəsizdir. Tədqiqatçılar, dünyanın sonuna həsr olunduğuna görə, bu yazını, “Cəbrailin endirdikləri” adlandırmışdırlar. Beləliklə İsa ilə bağlı ənənəvi inanclar başqa adamla bağlı olub, yəhudi tarixinin bir hissəsi ola bilər.
İsrail alimi İsrail Knohl bütün bunların əsasında belə qənaətə gəlmişdir ki, İsa haqqında rəvayətlər yəhudilər arasında onun həyatından öncə yayılmışdır. İsraili Romanın əsarətindən qurtaran məsihə inanc o dövrün siyasi vəziyyəti ilə bağlı olmuşdur və yəhudilərin arasında yayılmışdır. O zaman özünü məsih adlandıran çoxlu adamlar peyda olmuşdurlar. Knohlun fikrincə, bu daşda Şimon adlı bir məsih haqqında rəvayət olunur. Onun çar Herodun sərkərdələrindən biri tərəfindən öldürüldüyü haqqında tarixçi Cosefus Flavius yazmışdır. Yazının 19-21-ci sətirlərində ölən məsihin üç gündən sonra dirilməsindən belə deyilmişdir: “Üç gündən sonra (yəhudicə “L'shloshet yamin”) sən biləcəksən ki, həqiqət zülmə qalib gələcək” [25]. Sonra ədalətə aparan yol kimi qan və ölüm haqqında bəhs olunur. Daha sonra mətn pozulmuşdur. Lakin Knohl iddia edir ki, o yazını bərpa edə bilmiş və orada 80-ci sətirdə “Sən üç gündən sonra yaşayacaqsan. Mən, Cəbrail, sənə əmr edirəm”. Lakin bu sözləri Cəbrail mələk kimə ünvanlayır, məlum deyil. |
|
Eyni zamanda, tədqiqatçının fikrincə, burada Şimondan və yaxud başqa adamdan söhbətin getdiyi əhəmiyyətli deyildir. Hal-hazırda daş üzərində tədqiqatlar davam edir və Knohlun Şimon haqqında fərziyyəsi təkzib də oluna bilər. Lakin ən başlıca nəticə ondan ibarətdir ki, burada ölən və üç gündən sonra dirilən məsih haqqında söhbət gedir. Bu danılmaz bir faktdır. Deməli bu inanc sonra İsa haqqında rəvayətlərə keçə bilərdi. [26]
Böyük Sethin 2-ci risaləsi
|
Şimonun İsanın əvəzinə ölməsi fikri bəzi qeyri-rəsmi (apokrifik) incillərdə də vardır. Buna örnək kimi, Misirdə (Nag-Hammadi məntəqəsində) qnostik xristian təriqətinə aid olan II əsrin bir İncilini göstərmək olar. Orada deyilir: “Onlar öz ağılsızlığı və nadanlığı ucbatından mənə (İsaya) qarşı sui-qəsd təşkil etmişdirlər. Halbuki, mən, onların düşündükləri kimi, onlara qarşı heç nə etməmişdim. Əlbəttə mənə (bu sui-qəsdin nəticəsində) heç bir ziyan dəyməmişdir. Onlar mənə zülm verdilər və mən öldüm, amma bu həqiqi ölüm olmamışdır. Bu onların gözlərinə belə görükmüşdür. Onların düşündükləri kimi mən qorxmadın, onların etdiklərinin garşısında rüsvay olmadım. Mən bu zülmü qəbul etdim ki, onlar özlərini təmizə çıxara bilməsinlər. Axı mənim yalnız gözlərinə görsənən ölümüm onların azğınlığı və korluğunun sonu olmuşdur. Onlar öz adamlarını öldürərək özlərini ölümə məhkum etmişdirlər. Onlar isə məni görməmişdirlər. Çünki kor və kar olmuşdurlar. Onlar bunu etməklə özlərini məhkum etmişdirlər. Onlar görürdülər ki, mən iztirablar çəkirəm. Lakin bu başqa adam olmuşdur. Sirkə və öd içən adam onların ataları olmuşdur, mən deyildim. Onlar məni çubuqla döymüşdürlər, lakin bu mən deyildim. Öz belində çarmıxı aparan mən deyil, Şimon idi. Tikanlardan hörülmüş baş halqasını onlar mənim deyil, onun başına qoymuşdurlar... Mən isə (göylərdə) onların nadanlığına gülürdüm”. [27] |
Rəsmi xristian incilində Şimon adlı adam çarmıxı İsanın edam edildiyi terə aparmışdır. Sonra isə mətndə qarışıqlıq var. Belə güman etmək olar ki, İsanı deyil, Şimonu çarmıxa çəkmişdirlər:
|
- “O vaxt Şimon adlı Kirenalı bir nəfər tarladan gəlib oradan keçirdi. O, İskəndər və Rufusun atasıdır. Bu adamı məcbur etdilər ki, onun çarmıxını daşısın. Onu Qolqota adlanan yerə gətirdilər. Bu "Kəllə yeri" deməkdir. Ona mirra ilə qarışdırılmış şərab vermək istədilər, amma O imtina etdi. Onu çarmıxa çəkdilər. Paltarlarını isə "kimə nə düşdü-düşdü" deyə püşklə öz aralarında böldülər” (Markus İncili, 15: 21-24). - “Əsgərlər Onu apararkən tarladan gələn Şimon adlı Kirenalı bir nəfəri yaxaladılar. Çarmıxı onun belinə yükləyib İsanın ardınca daşımağa məcbur etdilər. Onun ardınca böyük bir izdiham və Onun üçün ağlayıb nalə çəkən qadınlar gedirdi. İsa onlara tərəf dönüb dedi: "Ey Yerusəlim qızları, Mənim üçün ağlamayın. Özünüz və övladlarınız üçün ağlayın. Çünki elə günlər gəlir ki [Nə bəxtiyardır sonsuz, doğmamış bətnlər və əmizdirməmiş döşləri olan qadınlar!] deyəcəklər. O zaman dağlara [Üstümüzə yıxılın!] və təpələrə [Bizi örtün!] deməyə başlayacaqlar. Çünki yaşıl ağacın başına bunları gətirirlərsə, bəs qurumuş ağaca nə olacaq?" İsa ilə birlikdə iki cinayətkar da e’dama aparıldı. Kəllə adlanan yerə gələndə orada Onu və cinayətkarları -- birini sağ tərəfində, o birini isə sol tərəfində çarmıxa çəkdilər. Amma İsa deyirdi: "Ata! Onları bağışla, çünki nə etdiklərini bilmirlər". Onun paltarlarını püşk ataraq aralarında payladılar” (Lukas İncili, 23: 26-34). |
İslamda İsa
 |
Müsəlman ənənəsində İsa bəzi məqamlarda İncillərdəkinə bənzərdir. Lakin başqa məqamlarda fərqlər o qədər əhəmiyyətlidir ki, başqa adamdan söhbət getdiyi ehtimal oluna bilər. Bənzərlik əsasən İsanın atasız doğulmasında (Quran, 3: 47), Tövratı təsdiq etməsində (5: 46), onun həvarilərinin olmasında (3:52), bəzi möcüzələrin törədilməsində (5: 110), dünyaya ikinci gəlişində (43: 61) müşahidə olunur. Bununla belə, bir çox hallarda, Qurandakı İsa onun apokriflərdəki obrazına və Qumran təriqətinin Möminlik Müəllimininə daha çox bənzərdir. Məsələn, İsanın öldürülməsinin bəzi insanların yalnız gözünə görsənməsi, yuxarıda gətirilən Böyük Sethin 2-ci risaləsində olduğu kimidir. Beşikdən danışması kimi (19: 27-34) bəzi möcüzələr İncillərdə yoxdur. Xristian İncillərinin İsa haqqında rəvayətlər toplusu olduğu halda, İslamda iddia edilir ki, |
İslam ənənəsində təsvir olunan İsanın Qumran təriqətinin lideri olan Möminlik Müəllimi ilə də bənzərlikləri şübhə doğurmur. Buna dair ən güclü dəlil İsa haqqındakı İslam rəvayətlərində romalıların olmamasıdır. Bu məqam şox müammalı görsənir. Axı necə ola bilər ki, İncillərdəki İsanın aqibətində misilsiz rol oynayan Romanın canişini Pontius Pilatus, Roma hakimiyyəti və əsgərləri Quranda və Məhəmməd peyğəmbərin hədislərində olmasın? Bu barədə 7-ci əsrdə Ərəbistanda bilirdilər. Məhəmməd peyğəmbər xristianlarla təmaslarda da olmuşdur və romalılar haqqında bilməyə bilməzdi. Lakin nədənsə ondan qalan irsdə bunlar yoxdur. Qumran mətnlərindəki Möminlik Müəlliminin İncillərdəki İsa ilə bənzərliyini nəzərə alaraq, belə təsəvvür yaranır ki, Məhəmmədin İsası daha çox Qumran rəvayətlərindəkinə bənzərdir. O dövrdə hələ romalılar Fələstin üzərində öz hakimiyyətlərini qurmamışdırlar.
Eyni zamanda, müsəlman ənənəsində İsanın Fələstində Roma istilasından sonra yaşaması və onun təqibində o imperiyanın canişininin iştirak etməsi haqqında bəzi rəvayətlər vardır. Lakin onlar birbaşa Məhəmməd peyğəmbərin deyil, onun səhabələrindən rəvayət edilmişdir. Çox güman ki, bu rəvayətlər Xristianlığın təsiri altında yaranmışdırlar.
Həmdə müsəlman ənənəsində İsanın yerinə başqa adamın edam edilməsindən də söhbət açılır. Ola bilsin ki, o adam Şimon olmuşdur. Həqiqi İsa isə bu hadisələrdən ən azı yüz il öncə yaşamış və əslində Qumran təriqətinin Müminlik Müəllimidir. Ola bilsin ki onun adı İsa olmuş və onun anası Məryəm adlı bir qadın olmuşdur. Romalıların Quran və Məhəmməd peyğəmbərin səhih hədislərində olmamasını başqa cür izah etmək mümkün deyildir.
Nəticələr
Yuxarıda aparılan tədqiqat nəticəsində bir sıra nəticələr əldə edilmişdir:
1. İncillərdə təsvir olunan İsanın tarixi şəxsiyyət olmasına dair mötəbər elmi və tarixi dəlillər yoxdur. Onun haqqında bütün məlumatlar yalnız İncillərdəki hadisələrdən ən azı 50-70 ildən sonra yazılmışdır. Bu yazılar yəhudi deyil, Yunan və Roma mühitində və dillərində yazılmışdır.
2. İncillərdəki İsadan fərqli olaraq, Qumran təriqətinin Möminlik Müəllimini əks etdirən mətnlər bilavasitə onun ardıcılları tərəfindən yəhudi mühitində yazılmışdır. Deməli Möminlik Müəlliminin tarixi şəxsiyyət olmasına dair dəlillər vardır və inkaredilməzdir.
3. Möminlik Müəlliminin həyatı ilə İncillərdə təsvir edilən İsanın həyatında bənzər məqamlar vardır. Möminlik Müəllimin daha öncəki dönəmdə yaşamasına görə demək olar ki, onun haqqındakı rəvayətlər gələcəkdə başqa adamla qarışdırılıb Romada İsaya inanc kimi qəbul etdirilmişdir.
4. Bəzi xristian rəvayətlərində hallanan Şimon adlı adamın İsanın əvəzinə çarmıxa çəkilməsi haqqında məlumat vardır. Bəlkə də Möminlik Müəllimi haqqında rəvayətlər gələcəkdə yaşayan və çarmıxa cəkilməsi ehtimal olunan Şimon adlı bir adam haqqında rəvayətlərlə qarışdırılmışdır.
5. Quran ayələrində və Məhəmməd peyğəmbərin hədislərində romalıların, özəlliklə də Pontius Pilatusun olmamasına görə, ehtimal etmək olar ki, əslində burada İncillərdəki İsa haqqında deyil, Möminlik Müəllimi haqqında söhbət açılır. Deməli ola bilsin ki, Quranın İsası əslində Qumran təriqətinin Möminlik Müəllimidir.
[1] Протоиерей Василий (Зеньковский). Апологетика. Христианская Педагогика. Глава II. Историческая реальность Христа.
[3] Иосиф Флавий. Иудейские древности, 18: 3: 3.
[4] Bax: Славянская версия «Иудейской войны».
[6] Complete Works of Tacitus. Tacitus. Alfred John Church. William Jackson Brodribb. Sara Bryant. edited for Perseus. New York. : Random House, Inc. Random House, Inc. reprinted 1942.
Latınca “Annales” XV bu ünvanda yerləşir.
[8] C.W. Mendell and S.A. Ives, Rycks's Manuscript of Tacitus, American Journal of Philology 72 (1951), pp.337-345. (Ref. from Oliver).
[10] Latınca orjinalı və ingiliscəyə tərcüməsi burada yerləşir.
[11] Sisero. Məktub 200, 1. Письма Марка Туллия Цицерона к Аттику, близким, брату Квинту, М. Бруту. тт. I—III. Издательство Академии Наук СССР, Москва—Ленинград, 1949—1951.Перевод и комментарии В. О. Горенштейна.
[12] Yəhudi rəvayətlərinin bəzi orjinal mətnləri və ruscaya tərcümələri «Р. Хазарзар. Талмуд об Иисусе и христианах» əsərində verilmişdir.
[13] Bax: А.Б.Ранович. "Античные критики христианства". М., 1990. Политиздат, с. 270-331. Selsumun “Doğru söz” əsərinin ruscaya tərcüməsi bu ünvandadır.
[14] Porfiriusa görə, İncilləri yazanları tarixçi adlandırmaq olmaz, çünki orada çoxlu ziddiyətlər vardır. Bax: А.Б.Ранович. "Античные критики христианства", М., 1990. Политиздат, стр. 364-398.
[15] Onlardan bəziləri: Древс А., Миф о Христе, пер с нем., т. 1-2, М., 1923-24; Робертсон Дж. М., Евангельские мифы, пер. с нем., М., 1923; Немоевский А., Философия жизни Иисуса, пер. с польск., М., 1923; Кушу П., Загадка Иисуса, пер. с франц., М., 1930;.
[18] Находки у Мертвого моря. М.: Наука, 1965, с. 30.
[19] The Dead See Scrolls Translated. The Qumran Texsts in English. Leiden, Netherlands, 1994, p. 264.
[20] Paul Garnet. Salvation and Atonement in the Qumran Scrolls. Tübingen: Mohr, 1977, p. 108.
[21] The Dead See Scrolls Translated. The Qumran Texsts in English. Leiden, Netherlands, 1994, p. 198.
[22] The Dead See Scrolls Translated. The Qumran Texsts in English. Leiden, Netherlands, 1994, p. 201. Rus dilində bax: Русская апокрифическая студия. Комментарии на Книгу пророка Авакума (1Q pHab).
[23] The Dead See Scrolls Translated. The Qumran Texsts in English. Leiden, Netherlands, 1994, p. 205.
[24] Русская апокрифическая студия. Комментарии на Книгу пророка Авакума (1Q pHab).
[25] “Cəbrailin endirdiklərinin” ingilis dilinə tərcüməsinə bax: Shalom Hartman Institute. Israel Knoh l‘Gabriel’s Revelation’ tablet translation.
[26] "Cəbrailin endirdikləri" haqqında bu məlumatlar “The New-York Times” (july 6, 2008) gəzetində dərc olunmuşdur. Bax: Ethan Bronner. Ancient Tablet Ignites Debate on Messiah and Resurrection.
[27] Böyük Seth’in 2-ci risaləsi, 55-56. The Nag Hammadi Library. The Second Treatise of the Great Seth.Translated by Roger A. Bullard and Joseph A. Gibbons. HarperCollins, San Francisco, 1990.
Şəkillər:
http://www.church-revival.org.ua/rusbible/history/flavius/250px-Josephus.jpg
http://www.piplz.ru/photo/Tacitus.jpg
http://barnascha.narod.ru/thalmud/_tb/thalm03.jpg
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/61/Arthur_Drews.jpg
http://www.ozon.ru/multimedia/books_covers/1000536999.jpg
http://randomnista.files.wordpress.com/2010/01/qumran01.jpg
http://www.kchanson.com/ancdocs/westsem/1qphab.jpg
http://www.bib-arch.org/images/BSBA340506004L.jpg
http://www.basarchive.org/bswb_graphics/BSBA/34/05/BSBA340506100L.jpg
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a8/Eg-NagHamadi-map.png
http://buddhistfaith.tripod.com/sitebuildercontent/sitebuilderpictures/jesusgospel.jpg
Кем был Иисус? Результаты выведенные из исторических сообщений, данных археологии и религиозных текстов
В этой статье в историко-философском изложении анализируются и сравниваются различные сведения об Иисусе. В исследование включены некоторые сообщения древних историков, данные религиозных текстов и результаты археологических находок. Особое внимание уделяется сравнению научных данных с образом Иисуса в исламской традиции. Делается вывод о том, что образ Иисуса в Исламе больше напоминает Кумранского Учителя, чем евангельского Христа.
Who is Jesus? Results derived from the historical messages, archeological data and religious texts
In this article with historical-philosophical position is analyzed and compare different information about Jesus. Investigation is involved some historical events, described by ancient historians, informations from religion texsts and results archaeological finds. The special attention is devoted to comparison of the scientific data with an image of Jesus in Islamic tradition. Conclude that the image of Jesus in Islam is more similar on the Qumran Teacher, than the evangelical Christ.